Geschiedenis

Samenwerken of coöpereren is natuurlijk geen nieuw begrip. In tegendeel: samenwerkingsverbanden met coöperatieve eigenschappen zijn al meer dan duizend jaar oud. De coöperatie heeft dus al een lange geschiedenis.

Doorgaans worden er drie golven van coöperaties onderscheiden, waarbij een (maatschappelijke) noodzaak zorgde voor een impuls van samenwerkingsverbanden.

De eerste coöperatieve golf in de geschiedenis stamt grofweg uit de middeleeuwen (1000 – 1600). Ambachtslieden verenigden zich in gilden om zo kennis en kunde uit te wisselen en een sterkere onderhandelingspositie te verkrijgen, zowel op de markt als met de overheid. Ook ontstonden er marken, waarin veehouders en/of akkerbouwers op ‘gemene grond’ (een meent) hun werk uitvoerden. Zij waren gezamenlijk eigenaar van deze grond, en waren verenigd in zogeheten markgenootschappen.

Ook valt er te denken aan begijnhoven: straten of soms zelf hele wijken waar vrouwen, die als alleenstaanden naar de stad waren getrokken om werk te zoeken, samen woonden en werkten. Ook ontstonden in deze tijd de nog steeds bestaande waterschappen, die in bepaalde regio’s de waterhuishouding regelen.

De tweede golf van coöperaties kwam op aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw. Deze golf ontstond voornamelijk als een reactie op de sterke aandacht die er toentertijd was voor privaat eigendom als motor voor economische groei (vanuit het verlichtingsdenken en de industrialisatie). In deze golf verenigden werknemers zich in vakbonden met oog op een hoger loon en betere arbeidsomstandigheden (de FNV kent bijvoorbeeld hier zijn oorsprong). Ook de boeren deden in deze golf weer mee. De Duitser Friedrich Wilhelm Raiffeisen stichtte een coöperatieve bank die eigendom was van boeren. Zij konden op deze manier geld sparen en aan elkaar uitlenen. Dit is de ontstaansperiode van de reuzen van vandaag zoals de Rabobank, die voortkomt uit de Raiffeisenbank en de Boerenleenbank. Ook gingen boeren samenwerken in coöperaties vanwege betere in- en verkoopmogelijkheden. Veel coöperaties die in deze tijd zijn ontstaan bestaan nog steeds, al zijn zij mettertijd vaak wel gefuseerd met soortgenoten. Een voorbeeld hiervan is FrieslandCampina.

De derde golf in de geschiedenis van coöperaties is de huidige golf waar we ons in bevinden, die vlak na de millenniumwisseling is gestart (2005 – heden). Deze golf is hoofdzakelijk op provinciaal / lokaal niveau ontstaan in reactie op schaarste van goederen en diensten (denk bijvoorbeeld aan scholing, lokaal transport, winkels, zorg, energie, etc.). Deze schaarste komt voornamelijk voort uit de privatisering van staatsbedrijven en de afbouw van de verzorgingsstaat.

Deze golf kent veel nieuwe soorten coöperaties, denk aan voedingcoöperaties zoals Odin en Landwinkel. Ook komen er steeds meer coöperaties die lokale zorgverleners bij elkaar brengen. Het meest prominente voorbeeld zijn lokale energiecoöperaties die als paddenstoelen uit de grond schieten. Deze coöperaties kopen (duurzame) energie in of wekken dit lokaal op. De derde golf laat zich dus hoofdzakelijk kenmerken door coöperaties die een bepaalde schaarste opvullen waarin overheden (lokaal, provinciaal en landelijk) niet kunnen voorzien.

Een van de vroege voorbeelden van een coöperatie is de Rochdale Society of Equitable Pioneers. Dat is een groep wevers die in 1844 een winkel begon voor de verkoop van voedingsmiddelen voor de aangesloten leden, als alternatief voor de te dure voedingsmiddelen die zij moesten afnemen van het bedrijf waarvoor zij werkten.

Deze vroege coöperatie is vooral bekend geworden doordat zij werkte op basis van een aantal duidelijke uitgangspunten, de ‘Rochdale Principles’. Deze uitgangspunten zijn ook nu nog de basis voor heel veel coöperaties. De International Co-operative Alliance (ICA) heeft de Rochdale Principles een aantal keren geactualiseerd.