Het coöperatieve landschap

Als we kijken naar het coöperatieve landschap in Nederland dan zien we dat de grootste coöperaties van dit moment vooral actief zijn in de land- en tuinbouw, de financiële dienstverlening en de verzekeringssector. Tegenwoordig is de coöperatie sterk in opkomst in andere sectoren zoals zorg, onderwijs, energieproductie, en publieke dienstverlening. Ook zelfstandige professionals zoeken samenwerking in coöperatief verband.

In opdracht van NCR is aan de hand van het Handelsregister van de Kamer van Koophandel onderzoek verricht naar het coöperatieve landschap in Nederland. Er is in beeld gebracht hoe de verdeling over sectoren in Nederland eruit ziet. Geconcludeerd wordt dat coöperaties in zeer veel verschillende sectoren actief zijn. Opvallend is dat juist in sectoren die sterk in ontwikkeling of beweging zijn vaak gekozen wordt voor de coöperatie.

In Nederland zijn circa 9.300 coöperaties ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Hiervan zijn circa 3.300 coöperaties actief te noemen. Dit is een toename van 778 ten opzichte van 2016: ruim 30%. Het overige deel is veelal onvindbaar en/of zeer beperkt economisch actief. Het is interessant om te zien dat de economisch actieve coöperaties verspreid zijn over het gehele economische veld. Van oudsher zijn coöperaties sterk vertegenwoordigd in de land- en tuinbouw en de verzekeringssector. Nog steeds hebben coöperaties daar een belangrijk marktaandeel (in de land- en tuinbouw circa 68% en in de verzekeringsbranche 56%).

Opvallend is het grote en groeiende aantal coöperaties in sectoren als energie (681), gezondheidszorg (479) en dienstverlening (1008). Dit zijn ook sectoren die sterk in beweging zijn en uit het NCR-onderzoek blijkt dat veel nieuwe initiatieven kiezen voor een coöperatieve vorm. Het grote aantal dienstverlenende coöperaties bestaat voor een belangrijk deel uit coöperaties waarin zelfstandige professionals samenwerken om zodoende gezamenlijk de professionalisering en marktbewerking vorm te geven. Naast ondernemers kiezen bijvoorbeeld ook consumenten, werknemers, (semi-)overheden en/of organisaties voor het samenwerken in een coöperatie.

Om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van het coöperatieve veld verricht NCR periodiek onderzoek.

Hoe ziet het coöperatieve landschap eruit? Wat zijn de grootste coöperaties en onderlingen van Nederland? In welke sectoren hebben ze hun activiteiten en hoe groot is hun achterban? In de Nederlandse Coöperatie Top 100 zijn de grootste coöperaties en onderlingen gerangschikt op basis van netto-omzet.

De 100 coöperatieve ondernemingen hebben samen een omzet van ruim € 123 miljard. Achmea voert de Top 100 aan met de hoogste omzet (€ 20 miljard) en het grootste aantal leden (10 miljoen). Rabobank is de nummer twee in omzet, verzekeraar VGZ staat op plaats drie. FrieslandCampina en CZ groep completeren respectievelijk de Top 5.
Deze 100 ondernemingen uit de coöperatieve sector bieden werkgelegenheid aan ruim 149.000 fte. Rabobank is veruit de grootste werkgever met ruim 43.600 fte en heeft bijna dubbel zo veel medewerkers als de nummer twee, zuivelonderneming FrieslandCampina (23.800 fte).

De meeste coöperaties in de Top 100 zijn actief in de agrarische sector. Dit omvat de land- en tuinbouw maar ook de bosbouw – hier niet vertegenwoordigd – en de visserij. Van oudsher zijn coöperaties sterk vertegenwoordigd in deze sector en in de verzekeringsbranche.

De Top 100 lijst omvat de grootste coöperaties en onderlinge waarborgmaatschappijen, en is opgesteld aan de hand van hun netto-omzet. De ranglijst is gebaseerd op de geconsolideerde jaarrekeningen afkomstig uit het boekjaar van 2019, behalve bij gebroken boekjaren. De Top 100 is gebaseerd op publiek toegankelijke gegevens, onze eigen database en de Kamer van Koophandel. Van niet alle verzekeraars zijn de daadwerkelijke ledenaantallen beschikbaar; in deze gevallen is het aantal polishouders gehanteerd. Door een bijstelling van de waarderingsgrondslagen kunnen verschillen zijn ontstaan ten opzichte van de Top 100 uit 2016.

De Top 100 van coöperaties en onderlingen telt samen meer dan 32 miljoen lidmaatschappen. Vooral de grote verzekeringsmaatschappijen hebben veel leden; de meeste Nederlanders hebben immers een zorgverzekering. Achmea, Coöperatie VGZ, DELA, CZ groep en Menzis hebben het grootste ledenbestand. Het ledenaantal is overigens niet van alle verzekeraars beschikbaar; in dat geval is het aantal polishouders een indicatie. De Top 100 omvat ook coöperaties met een bescheiden aantal leden. Zo verzorgt Superunie bijvoorbeeld de inkoop voor 13 onafhankelijke retailorganisaties. 

We onderscheiden, zoals de voorbeelden al schetsen, verschillende typen leden. Dat kunnen ondernemers/ondernemingen zijn, consumenten/burgers, medewerkers, organisaties of overheden. Bij een coöperatie die meerdere typen leden in de achterban verenigt, spreken we van een multistakeholdercoöperatie. Het grootste deel van de coöperaties in de Top 100 heeft aangesloten ondernemers, en dat varieert van opticiens, bakkers, binnenvaartschippers en tuinders tot autoschadeherstelbedrijven.

Verder zijn in steeds meer economische sectoren coöperaties van ondernemers actief, en ook in het publieke domein wordt coöperatief samengewerkt. Vaak is dat een coöperatieve zorgverzekeraar maar steeds vaker ook een ander coöperatief verband, zoals een energiecoöperatie. Coöperaties zijn overal, en zijn goed voor circa 15% van ons Bruto Binnenlands Product.

Wat is het belang van coöperaties in én voor Nederland?
De film Het coöperatieve landschap in Nederland geeft u een beeld van de de verscheidenheid aan coöperaties in Nederland.