Typen coöperaties

Coöperaties zijn er in allerlei typen, soorten en maten. Groot of klein, internationaal of lokaal actief. Ze hebben allemaal gemeen dat de leden centraal staan. Welke groepen leden onderscheiden we? Een indeling in vier hoofdtypen coöperaties is internationaal gebruikelijk: coöperaties van ondernemers/producenten, consumenten/gebruikers, werknemers en ten slotte een combinatie van deze ledengroepen in de vorm van een multistakeholdercoöperatie. Deze vier typen coöperaties beschrijven we hier kort.

Ondernemers kunnen samen een coöperatie oprichten om bijvoorbeeld fruit te vermarkten, om bedrijfsbenodigdheden in te kopen of om het bedrijventerrein waarop zij gevestigd zijn te beheren. De activiteit van de coöperatie ligt vaak in het verlengde van de bedrijfsactiviteiten van de leden. Naast gezamenlijk inkopen of verkopen kunnen ook producten in een gezamenlijke onderneming verwerkt worden tot eindproducten. Dat is voor een individuele ondernemer niet altijd te realiseren vanwege schaalgrootte of benodigde investeringen. Vooral voor ondernemers in de agrarische sector is de coöperatie al decennia een veel voorkomende ondernemingsvorm.

Voorbeeld: Via Coöperatie Koninklijke Cosun verwerken de aangesloten akkerbouwers hun suikerbieten tot onder meer suikerproducten.

In Nederland zijn er ook coöperaties die een franchiseformule hanteren. Primera bijvoorbeeld, is een landelijke winkelketen van, voor en door zelfstandig ondernemers met meer dan 500 winkels.

Als consumenten besluiten om gemeenschappelijk producten of diensten in te kopen, dan hebben we het over consumentencoöperaties. De verbruikscoöperaties behoren tot de oudste coöperaties. Het ging in het verleden vaak om het betalen van lagere prijzen en bijvoorbeeld de beschikbaarheid van levensmiddelen van goede kwaliteit. Ook de onderlinge verzekeraars hebben een lange historie. Tegenwoordig sluit de grote meerderheid van de Nederlanders een ziektekostenverzekering af bij een coöperatie zoals Achmea.

Het aantal burgerinitiatieven en burgercoöperaties neemt toe. Dat geldt onder meer voor lokale energiecoöperaties, maar ook voor de glasvezelcoöperaties die inwoners van het buitengebied van internet voorzien. Burgers groeperen zich in toenemende mate in dorps-, zorg- of buurtcoöperaties om maatschappelijke doelen te bereiken. Het doel kan zijn het verbeteren van de leefbaarheid, het in stand houden van voorzieningen zoals een dorpswinkel, verduurzaming of het opzetten van een zorgnetwerk. In de deeleconomie ontstaan ook nieuwe (coöperatieve) initiatieven. Bijvoorbeeld het delen van een auto kan coöperatief in een buurt georganiseerd worden. Ook online coöperatieve platformen zijn in ontwikkeling. Bij deze platformcoöperaties zijn de gebruikers ook de eigenaren in tegenstelling tot een bekend voorbeeld als Uber.

Een bijzondere coöperatie die al meer dan 100 jaar bestaat, is de Amsterdamse wooncoöperatie Samenwerking die huisvesting biedt voor de aangesloten leden.

Een relatief nieuwe ontwikkeling in een aantal gemeenten is de sociale coöperatie. Mensen kunnen met behoud van uitkering hun onderneming starten.

In Nederland zijn niet zoveel werknemerscoöperaties actief. Bij een werknemerscoöperatie heeft het lid een arbeidsovereenkomst met de coöperatie; het lid laat alle werkzaamheden en activiteiten via de coöperatie lopen. De coöperatie is hier eigenlijk de ondernemer. Concrete voorbeelden zijn de Schoongewoon-coöperaties, waarin schoonmakers werken en de coöperatie besturen. Er worden ook steeds meer coöperaties van zzp’ers opgericht; in dit geval is er geen sprake van een dienstverband. Op het eerste gezicht is niet altijd te zien of er sprake is van een werknemerscoöperatie of een coöperatie van samenwerkende professionals. De werknemerscoöperatie is ook een mogelijkheid bij bedrijfsoverdracht en past bij de toenemende aandacht voor medewerkersparticipatie. In Spanje en Frankrijk is de werknemerscoöperatie meer gangbaar dan in Nederland. Het Spaanse Mondragon is een wereldberoemd voorbeeld.

Vaak is het ledenbestand van een coöperatie redelijk uniform. Toch kunnen leden die op het eerste gezicht veel met elkaar gemeen hebben, behoorlijk van elkaar verschillen. Ze hebben bijvoorbeeld dezelfde bedrijfsactiviteit, maar de mate van zakendoen met de coöperatie varieert enorm. Daarmee lopen wellicht ook hun belangen in de coöperatie uiteen. Bij coöperaties met meerdere typen leden spreken we van multistakeholdercoöperaties. Deze groepen leden hebben een verschil in de relatie met de coöperatie, maar wel hetzelfde gemeenschappelijke doel. Gedacht kan worden aan verschillende ketenpartners die samen een onderneming oprichten. Of aan burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden die samenwerken in gebiedscoöperaties. Coöperatie Slimmer Leven is een zorginnovatienetwerk waarin de zorgketen, bedrijfsleven en overheden samenwerken. Supermarktketen PLUS heeft leden-consumenten en leden-ondernemers. Bij bloembollencoöperatie CNB hebben kopers en verkopers de mogelijkheid om lid te worden van de coöperatie.

De vier genoemde ledengroepen omvatten burgers, ondernemingen, organisaties en beroepsgroepen zoals huisartsen. Ook overheden kunnen samenwerken in een coöperatie. Zo is coöperatie ParkeerService een coöperatie van en voor gemeenten die gespecialiseerd is in alle aspecten van parkeren. In het onderwijs zijn op verschillende niveaus coöperaties actief. KIEN is een samenwerkingsverband van onderwijsinstellingen op het gebied van ICT in het onderwijs. De leden hebben elk een eigen onderwijsvisie, maar als het gaat om ICT dan overstijgt het gemeenschappelijk belang het individuele belang van de leden.

Lidmaatschap van een coöperatie hoeft niet op te houden bij de landsgrenzen. Coöperatie Koninklijke CRV heeft zowel Nederlandse als Vlaamse leden. De meeste leden van de internationale marktplaats voor bloemen en planten Royal FloraHolland zijn gevestigd in Nederland. Daarnaast zijn ook sierteeltkwekers uit Europa en Afrika aangesloten bij de bloemenveiling. In Europa kan overigens ook gekozen worden voor de Europese Coöperatieve Vennootschap om een internationale coöperatie vorm te geven.

Coöperaties kunnen op typen worden ingedeeld, maar natuurlijk ook naar het soort activiteiten dat ze verrichten, of naar de sector waarin ze werkzaam zijn. Energiecoöperaties, zuivelcoöperaties en inkoopcoöperaties zijn hier voorbeelden van.